Olza (rzeka)
 Olza w Cieszynie, widoczny jeden z jazów | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kontynent | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Państwo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Lokalizacja | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Rzeka | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Długość | 86,2 km (16 km w Polsce, 46 km w Czechach, 24 km granica między Polską i Czechami) km | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Powierzchnia zlewni |
1118 km² | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Średni przepływ |
10 m³/s przy ujściu | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Źródło | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Miejsce | w Istebnej, pod Gańczorką i Karolówką, na zachodnich stokach grzbietu Beskidu Śląskiego | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Wysokość |
840–880 m n.p.m. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Współrzędne | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ujście | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Recypient | rzeka Odra | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Miejsce |
na północ od Bogumina, koło wsi Olza (powiat wodzisławski) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Wysokość |
191 m n.p.m. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Współrzędne | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Mapa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.png) Dorzecze Olzy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Olza (cz. Olše, niem. Olsa) – rzeka na Śląsku Cieszyńskim, na granicy Polski i Czech, będąca prawym dopływem Odry.
Przebieg
Długość 86,2 km, powierzchnia zlewiska 1117,6 km², z tego 479 km² na terytorium Polski. 49 większych dopływów. Źródła w Koniakowie w gminie Istebna, pod Gańczorką i Karolówką, na zachodnich stokach grzbietu Beskidu Śląskiego, na wysokości 840–880 m n.p.m. Uchodzi do Odry na północ od Bogumina, koło wsi Olza, na wysokości 191 m n.p.m. Średni spadek 0,67%, średni przepływ przy ujściu ok. 10 m³/s.
Pierwsze 16 km biegu na terenie Istebnej, w granicach Polski. Na tym odcinku średni spadek wynosi ok. 2,5%. Rzeka płynie tu generalnie w kierunku zachodnim. W toku źródłowym, u południowych podnóży Filipionek, na Olzie istniała klauza, której ślady w postaci zabagnionego rozlewiska były widoczne jeszcze na początku XXI w. W 2013 r. na tym miejscu staraniem Nadleśnictwa Wisła został zbudowany Zbiornik Małej Retencji „Gańczorka”. Poniżej zbiornika koryto stosunkowo szerokie, w korycie widoczne odsłonięcia fliszu karpackiego. Poniżej „Tartaku” w Istebnej rzeka silnie meandruje u południowych podnóży Młodej Góry, płynąc do granicy państwa krętą, miejscami bardzo wąską i głęboką doliną. Poniżej granicy systematycznie wykręca ku północnemu zachodowi.
W górnym biegu w granicach Czech, od Jabłonkowa po Trzyniec Olza tworzy granicę między Beskidem Śląskim a Beskidem Śląsko-Morawskim. W biegu środkowym, od Cieszyna do Karwiny oraz w dolnym, od Zawady/Godowa po ujście do Odry, korytem Olzy biegnie granica polsko-czeska.
Dopływy Olzy
Lista nazwanych cieków w dorzeczu Olzy:
Olza (ujście do Odry)
├───P───Szotkówka │ └───P───Lesznica ├───P───Pietrówka ├───L───Stonawka ├───P───Bobrówka │ └───L───Młynówka ├───P───Puńcówka ├───L───Ropiczanka ├───L───Tyrka ├───P───Lesznianka ├───P───Wędryńka ├───L───Kopytná ├───P───Głuchówka │ └───P───Strzelma ├───P───Radwanów ├───L───Łomna │ └───P───Osetnica ├───L───Lyski ├───L───Bukowiec ├───L───Gliniany ├───P───Prądowiec ├───P───Połomity Mały ├───P───Połomity Wielki ├───L───Raztoka Olza (źródło)
Przyroda
- Rezerwat przyrody Velké doly
- Rezerwat przyrody Lasek Miejski nad Olzą
- Rezerwat przyrody Lasek Miejski nad Puńcówką
Konotacje w kulturze
Olza i jej źródła zajmują poczesne miejsce w kulturze duchowej mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Pieśń „Płyniesz Olzo po dolinie”, do której słowa ułożył Jan Kubisz, pochodzący z położonej nad tą rzeką wsi Końska, uznawana jest za nieoficjalny hymn Śląska Cieszyńskiego.
Hydronimia
Nazwa rzeki we współczesnej formie Olza wspominana była już w 1425 r. Według polskiego językoznawcy, związanego ze Śląskiem Henryka Borka, etymologia nazwy rzeki „Olza” wywodzi się od praindyjskiej formy * Ali-gā od * ali- ‘biały’, skąd prasłowiańskie * Olьdza, a więc pierwotnie ‘biała rzeka’ (podobnie jak Łaba ← * Alba, łac. albus ‘biały’). Twórca teorii hydronimii staroeuropejskiej, Hans Krahe stwierdził, że rdzeń *el-/*ol-/*al- oznacza „wodę, wilgoć”. Podobną teorię akceptuje (m.in. za J. Rozwadowskim) Robert Mrózek: Olza ← Oldza ← Oliga z pierwotnym znaczeniem ‘woda’, ‘ciecz’. Niemiecki onomasta Jürgen Udolph wywodzi nazwę „Aliga”, przekształconą następnie w „Olbga”, „Oldza”, od staroeuropejskiego *el-g/*ol-g („pachnieć, śmierdzieć, gnić”), stąd „Olza” oznacza „rzekę wydzielającą zapach” (nazwa „Olbga” – „bagno, błoto”).
W niemieckojęzycznych źródłach drukowanych rzeka występuje od 1493 r. pod nazwą „Olsa”. Czeska nazwa urzędowa rzeki („Olše”), utrwalona w dwudziestoleciu międzywojennym jako jeden z elementów czechizacji tzw. Zaolzia[potrzebny przypis], obecnie budzi kontrowersje nawet wśród uczonych czeskich[potrzebny przypis]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił rzekę w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Elsa fl. .
Miejscowości położone nad Olzą
Galeria
-
Źródło Olzy na Gańczorce -
Olza w Bukowcu -
Olza w Gródku -
Olza w Cieszynie -
Olza w Cieszynie, widziana z „Mostu przyjaźni” -
Ujście Olzy do Odry w powiecie wodzisławskim
Zobacz też
Przypisy
- ↑ A. Dorda, 2009, s. 66.
- ↑ a b Mirosław J. Barański: Beskid Śląski. Pasmo Baraniej Góry. Przewodnik turystyczny. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1994, s. 210-211, seria: Polskie góry. ISBN 83-7005-357-2.
- ↑ Wg informacji na tablicy wmurowanej w zaporę (2020 r.)
- ↑ Zdzisław Hierowski: 25 lat literatury na Śląsku 1920-1945. Katowice – Wrocław: Wydawnictwa Instytutu Śląskiego, 1947. OCLC 69489660. (pol.).
- ↑ a b Henryk Borek: Wśród śląskich nazw (seria: „Encyklopedia wiedzy o Śląsku”), wyd. Instytut Ślaski w Opolu, Opole 1986, s. 23–24.
- ↑ Henryk Borek: Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 1988, s. 52.
- ↑ Robert Mrózek: Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego, wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice 1984 ISBN 82-00-00622-2, s. 131.
- ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 175. ISBN 978-83-910595-2-4.
Bibliografia
- Aleksander Dorda: Środowisko abiotyczne. Charakterystyka hydrograficzna. Rzeki i potoki. Dorzecze Odry. W: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica. T. I: Śląsk Cieszyński w czasach prehistorycznych. Cz. pierwsza: Środowisko przyrodnicze. Cieszyn: Starostwo Powiatowe, 2009, s. 66–68. ISBN 978-83-926929-2-8.
Linki zewnętrzne
- Archiwalne zdjęcia rzeki w bibliotece Polona