Motyw Sandomierz to taki, który przez lata przyciągał uwagę wielu osób. Niezależnie od tego, czy chodzi o jego wpływ na społeczeństwo, jego znaczenie w kulturze popularnej czy znaczenie w historii, Sandomierz pozostawił znaczący ślad na świecie. W tym artykule będziemy dalej badać znaczenie i wpływ Sandomierz, a także jego dzisiejsze znaczenie. Od jego początków po obecny wpływ – odkryjemy, jak Sandomierz ukształtował i nadal będzie kształtować różne aspekty naszego życia. Niezależnie od tego, czy znasz Sandomierz, czy jesteś nowicjuszem w jego znaczeniu, ten artykuł ma na celu zapewnienie kompleksowego i wnikliwego spojrzenia na ten temat.
Jest kilka teorii na temat pochodzenia nazwy miasta. Najbardziej prawdopodobna teoria głosi jednak, że nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imieniaSędomir, rozpowszechnionego w całej Słowiańszczyźnie (por. czes., rus. i serbsko-chor. Sudomir).
Ślady pierwszego osadnictwa na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada – w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Odkryte podczas prac archeologicznych naczynia ceramiczne z XI wieku charakteryzują się podobieństwem do technik i wzorów wyrobów z Wielkopolski. W przeciwieństwie do ceramiki odkopanej w oddalonym o 17 km Zawichoście stylem odpowiadającym technikom ruskim, wareskim.
Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu.
Boleslaus vero, in Wratislaw, et in Cracovia, et in Sandomir, sedes regni principales obtinuat.
W 1570 r. miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej – porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.
W 1613 r. otwarto Kolegium Jezuickie w Sandomierzu. W 1623 r. Jakub Bobola (zm. 1636) – podczaszy sandomierski, prawdopodobnie stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, założył przy kolegium konwikt dla 12 młodych, należących do zubożałych rodzin, szlachciców i zapisał na ten cel 15 500 złp. na dobrach swych Wilczyce. W 1635 przeznaczył na pomieszczenie konwiktorów swą kamienicę, stojącą do dziś dnia na sandomierskim Rynku. Ta „Fundatio Boboliana” z 27 lipca 1623 roku przetrwała do kasaty zakonu jezuitów.
W 1865 roku po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, Karolina Kraczkiewicz została pierwszą świecką nauczycielką w Sandomierzu.
W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez I wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 roku miało zostać stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 roku miał stać się stolicą nowego województwa, czyli województwa sandomierskiego. Plany te zniweczyła II wojna światowa.
W czerwcu 1942 Niemcy utworzyli w Sandomierzu getto dla ludności żydowskiej. Przebywali w nim również Żydzi z okolicznych miejscowości m.in. 300 osób z Kurozwęk. We wrześniu 1942 w getcie mieszkało ok. 5200 osób. Zostało ono zlikwidowane w październiku 1942, kiedy to ok. 1000 Żydów zastrzelono na miejscu, a pozostałych wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu.
W okresie PRL w Sandomierzu wzniesiono pomnik Wasyla Skopenki, który ustanowiono przy Bramie Opatowskiej. W 1990 roku, decyzją burmistrza Tomasza Panfila, przeniesiono go na cmentarz wojenny czerwonoarmistów. W tym samym okresie rozebrano w mieście Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej. Były to jedne z pierwszych w Polsce działań dekomunizujących przestrzeń publiczną.
Sandomierz zajmuje obszar 28,32 km² (2002), w tym:
użytki rolne: 64%
użytki leśne: 0%
Miasto stanowi 4,35% powierzchni powiatu.
Demografia
Struktura demograficzna mieszkańców Sandomierza (31 grudnia 2012):
Opis
Ogółem
Kobiety
Mężczyźni
Jednostka
osób
%
osób
%
osób
%
Populacja
24 731
100
13 111
53,01
11 620
46,99
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)
4052
16,38
1992
8,05
2060
8,33
Wiek produkcyjny (18–65 lat)
15 660
63,32
7701
31,14
7959
32,18
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)
5019
20,29
3418
13,82
1601
6,47
Piramida wieku mieszkańców Sandomierza w 2014 roku.
Budżet
Rysunek 1.1 Dochody ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995–2010 (w zł)
Tabela 1.1 Relacje działalności statutowej Miasta Sandomierz w latach 1995–2010
WYSZCZEGÓLNIENIE
J. m.
ROK
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Dochody ogółem
zł
10 618 849,-
17 761 519,-
26 317 229,-
30 187 932,-
33 743 339,-
35 932 598,-
41 689 822,-
43 743 124,-
44 253 344,-
50 933 568,-
52 070 261,-
62 573 287,63
67 153 762,11
67 251 336,27
69 131 451,33
174 259 314,85
ZNAK
±
+
+
+
–
+
–
–
–
–
+
–
+
–
–
+
+
Deficyt/nadwyżka budżetowy(-a)
zł
474 906,-
113 908,-
6 983 362,-
1 529 635,-
1 477 947,-
52 730,-
2 941 413,-
227 021,-
1 928 397,-
1 395 339,-
1 921 744,-
6 018 823,27
2 025 899,35
2 546 813,62
9 106 971,85
13 398 194,95
ZNAK
Σ
=
Wydatki ogółem
zł
11 093 755,-
17 875 427,-
33 300 591,-
28 658 297,-
35 221 286,-
35 879 868,-
38 748 409,-
43 516 103,-
42 324 947,-
52 328 907,-
50 148 517,-
68 592 110,90
65 127 862,76
64 704 522,65
78 238 423,18
187 657 509,80
Rysunek 1.2 Wydatki ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995–2010 (w zł)
Średni dochód na mieszkańca wynosi 7149,10 zł (tj. – stan z 31 grudnia 2010; przy 7107,40 zł w zestawieniu z 30 czerwca 2010); jednocześnie średnie wydatki na mieszkańca kształtowały się na poziomie 7698,77 zł (tj. – stan z 31 grudnia 2010; przy 7653,87 zł w zestawieniu z 30 czerwca 2010).
Sandomierz jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się w niej tory do Skarżyska-Kamiennej, Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzega. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do Przeworska. Obecnie zachowany jest ruch towarowy i osobowy. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Nisko (DK77) i na Tarnobrzeg (DW723). Od grudnia 2011 roku przez Sandomierz kursuje pociąg TLK relacji Przemyśl – Skarżysko-Kamienna, łączony dalej z pociągiem TLK Zakopane – Gdynia Główna oraz TLK Skarżysko Kamienna – Przemyśl.
Komunikacja miejska
Komunikację miejską w Sandomierzu obsługuje Zakład Komunikacji Miejskiej na 5 liniach o podanych trasach:
1 11 Listopada (dworzec autobusowy) – Kochanowskiego – Asnyka – Maciejowskiego – Cieśli – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Lubelska – Długa – Dobkiewicza (Szpital).
2 (niektóre kursy: Mokoszyn Pętla/Kamień Łukawski – Lubelska – Długa) – Dobkiewicza (Szpital) – Kwiatkowskiego – Ożarowska – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Lwowska – Portowa – Torowa -- Huta Szkła (w dni wolne kursy z Huty Szkła w godzinach 10:45 – 18:00 przez Cmentarz Krukowski).
3 Lwowska (Dworzec PKP) – Mickiewicza (Brama Opatowska) (kursuje tylko w sezonie turystycznym).
4 Ożarowska (Chwałki) – Mickiewicza – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Żwirki i Wigury – Powiśle – Flisaków – Lwowska (Dworzec PKP) – Trześniowska – Wielowiejska.
5 11 Listopada (dworzec autobusowy) – Kochanowskiego – Asnyka – Maciejowskiego – Cieśli – Armii Krajowej – Koseły – Mickiewicza – Zawichojska – Dobkiewicza – Długa – Lubelska – Mokoszyn Pętla/Kamień Łukawski (kursuje w soboty, niedziele i święta)
Tabor autobusowy ZKM składa się obecnie (18 stycznia 2024) z 12 autobusów: 5 Autosanów Sancity M09LE.01.1 (#15–21, rocznik 2012), Autosan Sancity M09LE (#20, rocznik 2017) i 6 Solaris Urbino 8,9 LE (#22–27, rocznik 2022).
opisać zabytki. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.
zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy, XIII – XIX w.,
kolegium jezuickie Collegium Gostomianum, ul. Długosza 7, 1605-15, XIX w., – jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, najstarsze skrzydło wybudowano w 1602 roku. Pierwotne kolegium jezuickie, funkcjonowało do kasaty zakonu w 1773 roku. Od tego czasu funkcjonowało jako szkoła świecka.
cmentarz wojenny żołnierzy Armii Radzieckiej, ul. Mickiewicza, 1944 r.,
mogiła zbiorowa żołnierzy austriackich z 1914 r., ul. Leszka Czarnego,
pozostałości murów obronnych, 1. połowa XIV w.,
Brama Opatowska – gotycka brama wjazdowa do miasta z 2. połowy XIV wieku, przebudowana w XVI wieku, zwieńczona renesansowąattyką. Fundowana przez króla Kazimierza Wielkiego, jedyna zachowana. Do Sandomierza prowadziły cztery bramy w murach obronnych: Opatowska, Zawichojska, Lubelska, Krakowska oraz dwie furty (zachowała się jedna – Dominikańska, nazywana Uchem Igielnym).
Ratusz – gotycki, z połowy XIV wieku zbudowany na planie kwadratu z ośmioboczną wieżą. W XVI wieku rozbudowany (w planie do prostokąta), całość została zwieńczona renesansową attyką. Istniejąca obecnie wieża została postawiona w XVII wieku. Wokół Starego Rynku zachowane renesansowe kamienice (architektura). W 2006 NBP wyemitował monetę kolekcjonerską o nominale 2 zł z wizerunkiem ratusza.
Brama Zawichojska z XVI wieku. Składała się z półokrągłego barbakanu i z przejazdu przebitego w istniejącej wcześniej baszcie prostokątnej. Rozebrana w XIX wieku.
Góry Pieprzowe – na terenie wzgórz w 1980 roku utworzono rezerwat geologiczno-przyrodniczy. Góry zbudowane z łupkówkambryjskich, wypiętrzone 500 milionów lat temu.
W Sandomierzu bierze początek Małopolska Droga św. Jakuba prowadząca do Krakowa, a przy połączeniu z innymi trasami prowadzi zwartym szlakiem do Santiago de Compostela. W przyszłości Sandomierz będzie też ostatnim przystankiem Lubelskiej Drogi św. Jakuba. W Sandomierzu ma też początek i koniec Szlak Architektury Drewnianej, etap tarnobrzesko-niżański. Przez Sandomierz przebiega także szlak cysterski.
Serial Ojciec Mateusz i liczne akcje promocyjne spowodowały nagły wzrost zainteresowania miastem. Ojciec Mateusz jest popularnym serialem nadawanym od 2008 roku w TVP1.
W sandomierskim parku Piszczele znajduje się wyciąg narciarski o długości 60 metrów.
Jednym z ważniejszych punktów są Podziemia Sandomierza przyciągające coraz więcej turystów. Organizowane są także nocne zwiedzania.
Sport
Pierwszym klubem sportowym w Sandomierzu była Wisła Sandomierz, która powstała w 1925 roku. Na przestrzeni lat prowadziła wiele sekcji, m.in. lekkoatletyki, siatkówki i koszykówki. Obecnie działa jedynie drużyna piłki nożnej. Wychowankiem SPR Wisła Sandomierz – zespołu piłki ręcznej – jest Karol Bielecki, reprezentant Polski, który był absolwentem Gimnazjum nr 2 im. Pułku Piechoty Legionów w Sandomierzu. W mieście istnieją także m.in. Klub Tenisa Stołowego „Sandomierz”, Sandomierski Klub Karate „Kyokushin” oraz Stowarzyszenie Sportów Siłowych.
W 2009 roku w mieście otwarto Miejski Stadion Sportowy, w którego skład wchodzą: boisko wielofunkcyjne, kompleks lekkoatletyczny i korty tenisowe. 11 października 2009 roku odbył się na nim mecz reprezentacji piłkarskich U-23 pomiędzy Polską a Portugalią, zakończony bezbramkowym remisem. W Sandomierzu znajdują się także zespół basenów krytych „Błękitna Fala” (basen sportowy górny o wymiarach 25 × 12,5 m, głębokości od 1,40 do 1,80 m i z widownią na 100 osób; basen rekreacyjny dolny o wymiarach 12 × 6 m, głębokości od 0,8 do 1,2 m, podwodnie podświetlany, wyposażony w hydromasaże, parasol wodny, gejzery powietrzne oraz małą zjeżdżalnię z brodzikiem; zjeżdżalnia o długości 60 m; jacuzzi; kręgielnia; sauna; solarium; gabinet masażu; siłownia) i basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa.
Serial Ojciec Mateusz
Na Starym Mieście w Sandomierzu kręcony jest polski serial kryminalny Ojciec Mateusz, odpowiednik włoskiej serii Don Matteo. Ekipa telewizyjna latem i zimą przyjeżdża do Sandomierza kręcić serial. W serialu wiele razy pojawia się słowo Sandomierz. Główną rolę księdza Mateusza Żmigrodzkiego gra Artur Żmijewski. Ekipa telewizyjna kręciła pojedyncze odcinki poza Sandomierzem, m.in. w Opatowie, Kielcach, Ćmielowie, Busku-Zdroju czy Chęcinach. W Sandomierzu znajduje się muzem – gabinet figur woskowych postaci związanych z serialem, odwzorowano tam także serialowe wnętrza: plebanię czy komisariat policji.
Literatura
Jedną z pierwszych powieści, w których pojawił się Sandomierz była wydana w 1939 r. książka przygodowa dla młodzieży „Rycerze wielkiej przygody” autorstwa Wandy Polankiewicz. W Sandomierzu rozgrywa się akcja powieści kryminalnej Ziarno prawdy wydanej w 2012 roku drugiej części cyklu o prokuratorze Teodorze Szackim, której autorem jest Zygmunt Miłoszewski. Wydarzenia przedstawione w Ziarnie prawdy mają miejsce wczesną wiosną 2009 roku. Będący tłem powieści Sandomierz i jego zabytki został opisany przez autora z dużą dbałością o realistyczne szczegóły. Zdzisław Pietrasik w tygodniku „Polityka” napisał: „Ziarno prawdy to kawałek porządnej literatury kryminalnej, z dobrze zarysowaną intrygą i świetnie portretowanymi postaciami. Ale jest jeszcze jeden plus – mianowicie wnikliwy opis pięknego, pełnego mrocznych tajemnic miasta. Jeżeli wybiorę się kiedyś do Sandomierza, to z książką Miłoszewskiego zamiast przewodnika”. Za tę powieść Zygmunt Miłoszewski został nominowany do nagrody Paszport „Polityki” 2011.
↑Zdania tego jednak nie podziela profesor Andrzej Buko, na którego opinie Zdzisław Skrok się powołał. Profesor Buko stwierdził jedynie: „Ceramika, o której mowa (wielkopolska), nie występuje też (poza Sandomierzem) na ziemi krakowskiej, w tym w czołowym ośrodku Małopolski – Krakowie”.
Przypisy
↑Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r. (GUS), .
↑M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑Jan Długosz: „Nielubiana na Węgrzech Barbara została przez córkę i zięcia wypędzona ze wszystkich (...) zamków, miast i posiadłości, które na Węgrzech w posagu lub jakimkolwiek innym prawem dzierżyła, i pozbawiona prawie wszystkich skarbów i klejnotów, przez długie lata zbieranych. Wygnana królowa udała się do Polski, gdzie przyjęto ją łaskawie i oddano zamek, miasto i ziemię sandomierską, gdzie mieszkała, dopóki jej się podobało opływając we wszelakie dostatki”.
↑Feliks Kiryk. Sandomierz złotego wieku. „Mówią Wieki”, 6/2009.brak numeru strony
↑ abcCzesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 444. ISBN 83-01-00065-1.